Шымкент ескі қалашығы археологиялық орнына саяхат жасадық.

Бүгін 9-сынып оқушыларымен

Шымкент ескі қалашығы" (Цитадель) - жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің мемлекеттік тізіміне енгізілген еліміздің археологиялық орнына саяхат жасадық. Бұл әлемдегі ең үлкен алаңдардың бірі, атап айтқанда Индонезияның Джакарта қаласындағы Medan Modeca-дан (Бостандық алаңы) сәл кіші (84 гектар 100 гектарға қарсы). Цитадельдің өзін Алматыдағы Республика алаңымен салыстыруға болады (шамамен 11-12 га).

Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі Бауыржан Байтанаевтың айтуынша, XIX ғасырдың басында қоныстың ежелгі тұрғындары бұл жерді "Ескі Шымкент" (ескі қала) деп атаған және оның аумағы бірнеше есе үлкен болған. Шахристан (биік қабырғалары мен мұнаралары бар қаланың бөлек ядросы) мен көптеген рабадтары бар Шымкент қалашығы бірнеше шақырымға созылды. Уақыт өте келе қала өзгеріп, ежелгі қоныстың аумағы болған жерде құрылыс жүргізілген, яғни археологтар қорған тұрған жерде қазба жұмыстарын жүргізуге мәжбүр болды. Дәл осы жерде бекініс қабырғаларының іздері табылды.

Қазіргі уақытта цитадельдің қалдықтары 40x50 метрді құрайды және биіктігі орташа есеппен 25 метрден асады. Шахристанның мәдени қабаттары бүгінде екі-үштен бес-алты метрге дейін жетеді. Сыртқы қорғаныс қабырғалары мұнаралардың қалдықтарымен биіктігі бір жарым-екі метр болатын жер қорғанының қалдықтары түрінде сақталды. Айта кетсек, мұнда өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап қазба жұмыстары жүргізілген. Ал екі мыңыншы жылдардың басында бұл жерге археологтардың қызығушылығы артып, қазба жұмыстарының ауқымы өсті. Қазба жұмыстары археологтарға Шымкенттің кем дегенде 2200 жылдық тарихы бар деп айтуға негіз берді. Алаңдағы мәдени қабаттардың қалыңдығы жалпы 14 метрді құрады, ал ең төменгі қабатта археологтар біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басына жататын қыш сынықтарын тапты. Бұл Қаңлы дәуірі - сақтардың ұрпақтары. Қаңлы мемлекетінің орталығы Орталық Сырдарияда болған. Сонымен, археологтар қаланың қалыптасу уақытын б.з.д II ғасыр деп анықтады және сәйкесінше Шымкенттің жасы 2200 жылды құрайды.

Мұнда қайта құру кезінде, бұл нысанның ежелгі замандарда пайда болған және типологиялық тұрғыдан плата тәрізді археологиялық орындарға сілтеме жасайтын қабаттар табылған. Бұл 2000 жыл бұрын осы жерде қоныс болғанын дәлелдейді. Осы елдімекеннің төменгі қабаттарын қазу кезінде қалың қабырғалары бар діни нысанның үлкен залы табылды. Ал оған жақын жерде сүйек қорымы, 30-ға жуық сүйек бар хумдар табылған. II ғасырда бұл аймақта түсініксіз оқиғалар орын алды, нәтижесінде адамдар сүйектердің көп бөлігін алып, қаладан көшіп кетті. Қала тұрғындары кетер алдында нысандардың барлық кіреберістерін балшық кірпішпен жауып кетті. Бұл Қараханидтер дәуірінде болған. Содан кейін мұнда Тимуридтер келіп, өз құрылыстарын тұрғызды. ХІХ ғасырда қоқандықтар бекіністі басып алғаннан кейін, алаңы бар төбе цитадель ретінде қолданылды. Патша генералы Черняев әскерлері 1864 жылы цитадельді алғаннан кейін төбе бақылау алаңына айналды", - дейді академик Байтанаев.